De Muysc cubun - Lengua Muisca

20
  1. Arrimar otra Coʃa = afihiste bzasqua, L, afihiste =
    bquysqua =
  2. Arrimar algo a la uaʃixa porʠ no ʃe traſtorne una piedra
    o palo &.a = [a]obaca zbquysqua; L, [a]obacac bgasqua, L, [a]oba[-]
    ca
    n bzasqua
    . [a]obaca quyu. [a]obacac s[a]o [a]obacan z[a]o =
  3. Arrimado eſtar aʃí = [a]obacac azone, y si son muchas coʃaʃ
    las ʠ ʃe ariman. [a]obacac abizine =
  4. Arrimar el dedo v otro ynſtrumento por la punta y apre[-]
    tar = yn bgyhytysuca =
  5. Arrodillarʃe uno = gotam chican bzasqua, L, gotam chi[-]
    ca
    n itysqua
    =
  6. Arrodillarʃe muchos = gotam chican chibisqua L, gotaz[-]
    chican chipquysqua =
  7. Arrojar alla = ai btasqua, L, ai bgyisuca,
  8. Arrojar aca = ʃi btasqua, L, si bgyisuca,
  9. Arrojar en alto = guate btasqua.
  10. Arrojar echar en alguna parte alta alguna coʃa = zos btas[-]
    qua
    =
  11. Arrojarʃe de lo alto = zpquyquyn guan zemasqua
  12. Arrojarʃe de lo alto al agua = Zpquyquyn siec guan
    zemasqua =
  13. Arrojar otra coʃa al agua = siec guan btasqua =
  14. Arrollar rropa = ze[m]menasuca =
  15. Arrollar ropa a otra Coʃa = yc ze[m]menasuca =
  16. Arroyo = sietoque
  17. Arroyo quebrada = guatoque
  18. Arroyo zanja = mihique
  19. Arroyo cańadilla = faquy
Arrugaʃe
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 20r.jpg



  1. Arrugarʃe = zquyntansuca =
  2. Arrugarʃe El papel, La manta, y otras Coʃas aʃí - hu[-]
    ca
    achuctansuca
    =
  3. Arrullar la criatura = guasgua zebquiguasuca
  4. Arruinarʃe = hichas amuysqua actibo no lo aí =
  5. Artejo = chuba =
  6. Asa = cuhuca =
  7. Aʃadura = tyhyba =
  8. Asar = bgazysuca =
  9. Asado eſtar = agazene=
  10. Asada coʃa = agazuca =
  11. Asco tener = zepquyquyz atymynsuca
  12. Asqua = gazpqua =
  13. Aʃentarʃe uno [1] = hichan izone, L, hichan isucune
  14. Aʃentado eſtar = hichan izasqua, L, hichan itysqua[2]
  15. Aʃentaʃe muchos = hichan chibisqua =
  16. Aʃentados eſtar = hichan chibizine
  17. Aʃentarʃe un pie Cruzado ʃobre otro = gaze[3] itasqua
  18. Aʃentarʃe en cluclillaʃ = huchyc izasqua =
  19. Aʃentarʃe lo turbio = ita amasqua
  20. Aseſtar podraʃe deçír aʃi = choc bchibys pihigua muys
    bquys bgyi. mire bíen y aʃeſte el ynstrumento al agugero
    y tire =
  21. Aʃeſtado eſtar haçia al agugero = pihigua muys apqua[-]
    ne
    , L, pihigua hus apquane =
  22. Asi seńalando = aspqua =
  23. Asi dígo = sihic zegusqua
  24. Aʃi dije = hysc gue zeguque[4]
Aʃi hago
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 20v.jpg
  1. Esta y la siguiente entrada deberían tener sus equivalencias invertidas.
  2. En el original, esta equivalencia está intercambiada por la siguiente.
  3. En el manuscrito aparece gaze, pero la misma entrada del vocabulario del 2922 reza:
    Asentarse un pie cruzado sobre otro. Gazque itasqua. Fol. 19 r.
    Así que nos inclinamos a pensar que la 'c' fue transcrita como 'e' por el amanuense del ms. 158.
  4. Aquí termina el folio 20 vto. (ubicado antes del folio 11 r.). Continúa el texto en el folio que precede al que lleva número 22, pero cuya numeración aunque ilegible, no parece ser 21.

21
  1. Aʃi hago = sihic bgasqua =
  2. Aʃi hise = hysc gue bga =
  3. Aʃí es = ysc gue =
  4. Aʃi como eſta lo traire = ysc agues nuc bsonga =
  5. Aʃír = cam bzasqua, L, cam bquysqua, L, yc bquysqua
  6. Aʃido le tener = cam bcuzene =
  7. Aʃirʃe de alguna coʃa Como el corchete que aʃe o traba




















Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 21r.jpg


22.

B[1]

Esta letra faltaba en el diccionario
Español Chibcha, y la copio
de un manuscrito de letra
del Dr. Duquesne qe he
conseguido en Paris, y
qe es un trasunto incompleto
de esta misma obra, aunq
tiene de más esta letra.

  Baso Chahasa[2] = Bazo[,]

color fuscus[3] = amuynyn
mague
=
  Bahear = Abusuansuca
Baho = Busuan.
Balbuciente = Pquagua .
Ballesta = Hacapo. balsa
Balsa = Zine.
Balsero = Azinegue.
Bañarse = Zoiqua[4]
mosgua[5] , aosgua[6] [,]

chiosgua[7] = imp.[,] ao
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 22r.jpg
  1. La anumeración de éste y los siguientes folios de la letra B mantienen las características de la numeración antecedente. Sin embargo, las entradas de esta letra fueron añadidas posteriormente por Ezequiel Uricoechea en el siglo XIX (Ver González, 1987. Estudio, 1.3. y 1.3.2.3.).
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido Chahaoa.
  3. Traducción del latín: "Fusco, color oscuro que tira a negro.".
  4. Creemos que lo correcto debió haber sido Zosqua.
  5. Creemos que lo correcto debió haber sido mosqua.
  6. Creemos que lo correcto debió haber sido aosqua.
  7. Creemos que lo correcto debió haber sido chiosqua.

23

Bañar a otro = Zemosqua
Barato = Acucaza
adverbio bcucazaqi[1]
Barba pelos = guyhye[2]
Barbado - Guyhyeguyn[3]
Barbacoa guyne[4]
Barranco - cata
Barrer Ze[m]mahasysuca[5]
Ymperativo Bahazu -
Eſtar barrido - Abahasque[6]
cosa barrida Abahasuca[7]
Barriga. ie, l ieta
Barrigon. ie puyca
Barro. usua agua enlodada
un siu = de olleros Tybso = de
rostro suhusua, barroso - Su[-]
husuaguyn
[8]
= Bastimento
ie item barro lod[o] - vne
Basura quypguaga[9] =
Basta no mas = Ysc unga
Beber Zebiohotysuca
Ymperativo iotu, maiota
Beben, Abiohotan maque[10]

Bebida biohoty -
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 23r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido acucazaqui.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido Quyhye.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido Quyhyequyn.
  4. Creemos que lo correcto debió haber sido Quyne.
  5. Creemos que lo correcto debió haber sido Zemahazysuca.
  6. Creemos que lo correcto debió haber sido Zemahazyne.
  7. Creemos que lo correcto debió haber sido abahazuca.
  8. Creemos que lo correcto debió haber sido Suhusuaquyn.
  9. Creemos que lo correcto debió haber sido quypquaga.
  10. Creemos que lo correcto debió haber sido mague.

24

Bejiga de la orina = Ysugue
En buena hora - ongo puinaja[1]
Bienaventuranza - chicha cho
l, chicha guyba cho[2]
Bienaventurad - Achicha cho[-]
c agueuca[3] - Bien = chogi[4] = ˰choingi
mui bien

Bien parece - Yguy aziguy[5] - No
parece bien. Yguẏ azize[6] -
Bija = Zica
Blanco. Pquẏhisio[7] , l apquyhy-
ze
n mague

Blandamente = Chahuanà
Blanda cosa al tacto - a-
-
zia
n[8] mague
, l hysico asus[-]
-
ca
n mague
, l suscuco

Boca, generalmente, guyhica[9]
= del estomago = Fibgue -
Bocado de comida = Quyhica[10]
ata - Dar bocados = Ze[m]monsuca
bonu = chamonsuca chabo-
n
ua
- chabo[n]ninga[11] = Bofes -

fumy.
Bollo de maiz - ie bun - el


Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 24r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido pquynasa.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido chichaquybacho.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido c aguecua.
  4. Creemos que lo correcto debió haber sido choque.
  5. Creemos que lo correcto debió haber sido Yquy azyquy.
  6. Creemos que lo correcto debió haber sido yquy azyza.
  7. Creemos que lo correcto debió haber sido Pquyhysio.
  8. Creemos que lo correcto debió haber sido Ahysian.
  9. Creemos que lo correcto debió haber sido quyhyca.
  10. Creemos que lo correcto debió haber sido Quyhyca.
  11. Creemos que lo correcto debió haber sido Chabonynga.

25

del cercado del cazique = ca bun = id
de frijoles = histe bun = de turmas
iomza bun -
Bolsa = pquame[1] =
Bolsico. pquamne chuta =
Boltear y Trepar = izitapqua[-]
na
gosqua
- imp - Azitapqua[-]
na
g[o]o
= Volver al lugar o del

lugar = Zuhuscansuca = Volver
de á otro lado = Ys zuhuican[-]
suca[2] = Volverse á otra cosa
asi. Ys zeguicasuca[3] = Ys uscao
chauscasuca, chauscaoa, chaus[-]
ca
ninga[4]
=

Bonita, cosa graciosa = Achua[5]
amuyntan mague =
Bordon = chune
Borrachera = biohote:
Borracho. chienuca
Bobo - pqueta
Bobear = Zepquetansuca
Braso = pquaca = Brasada pquaca


Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 25r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "pquamne" en lugar de "pquame".
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido zuhuscansuca.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido zeguscasuca.
  4. Creemos que lo correcto debió haber sido chauscanynga.
  5. Creemos que lo correcto debió haber sido Achuca.

26

Brasa = gata
Bramar = Zeguyhensuca[1]
Brava cosa. = Achiun mague
Bravear rabiar = Ychingosqua[2]
Brevemente = Hisineca[3] _ l Spquina
Brotar, Ys achuzansuca
Brujo - ʃupquaguyn[4] .
Buche. iosqua[5]
Buena cosa, cho = Estar bueno
chogi[6] izone = Bueno eſtar
de enfermedad = Ychuensuca[7]
Bueltas dar alrededor =
Zefanagosqua.
Bullirse, menearse = Zefin[-]
suca[8] = chafina, chafinninga[9]
Buscar = Zemisqua icu
chaica = neutro = Zebisqua
Zebique = Buhio = gue
Buhio grande y redondo = Cusmuy
Buhio cuadrado - Su gue


  1. Creemos que lo correcto debió haber sido Zequyhensuca.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido Ichiugosqua.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido Hizyneca.
  4. Creemos que lo correcto debió haber sido Supquaquyn.
  5. Creemos que lo correcto debió haber sido iospqua.
  6. Creemos que lo correcto debió haber sido choquy.
  7. Creemos que lo correcto debió haber sido ichuensuca.
  8. Creemos que lo correcto debió haber sido Zefiusuca.
  9. Creemos que lo correcto debió haber sido chafiunynga.

27

l. gue inge zona[1] = Buhio medio
Guyhẏty[2] muy = de Bajareque =
Suhuzy[3] muy = Buhìo que no
se habita - gue mny muy.
Buhio pequenō - Tytha.


Burlar, Mangiegoscua[4]
















Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 27r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido inquezona.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido quyhyty.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido Suhuzu.
  4. Esta entrada está escrita con caligrafía diferente. No aparece en Uricoechea, por lo que se puede considerar posterior a él (Ver Martínez, Fernando Antonio. THESAVRVS, A PROPÓSITO DE UNA GRAMÁTICA CHIBCHA. 1977). Al parecer se escribió en el siglo XX. María Stella lo registra en el Diccionario y Gramática Chibcha, por cuanto fue escrita antes de 1985, año en el que González empezó su transcripción. Finalmente, hay que decir que el texto parece haberse tomado de la Gramática Lugo, folio 74 recto, aunque se cambió x por g y q por c.

29

Andrajo = Panta
Andrajoso = pantaquin [1]



























Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 29r.jpg
  1. Estas dos líneas de texto parecen haber sido agregadas por Ezequiel Uricoechea en el siglo XIX.

30

C

  1. Cabal, perfecta coʃa = choinc aguecua
  2. Cabal, o, cabales eſtan, no falta nada, Cumplidoʃ
    eſtan = yc aza =
  3. Cabal uíno al juſto uíno = guahaiuc yn apqua, gua[-]
    haiu
    c yn aiane
    =
  4. Cabeça = Zysque
  5. Cabeça ancha = Zysquy pahama
  6. Cabeça de melon = Zysquy intac Zona
  7. Cabeça desgreńada = Zysquy iaia, Zysquy Chipqua,
    Zysquy cota
  8. Cabeçear = Zgyz yc btytysuca El Vbo es ʃacudir =
  9. Cabeçera de la cama = vbaca = Zubaca, mubaca, [a]obaca,
    mi cabeçera, tu cabeçera, ʃu cabeçera =
  10. Cabello = Zye =
  11. Cabello encrespado = Zẏe cota
  12. Cabello largo, cabellera, = Zye gahaxio
  13. Cabellos de la maçorca de maíz = ab zye =
  14. Caber en lugar = [a]esugue, [a]esunga. y el negatiuo: [a]esunza,
    [a]esunzinga, eſto es para reʃponder porque quando no ʃe
    preʃupone la matería de que ʃe abla es meneſter juntar
    tambien el verbo particular Como se uera por los exem[-]
    plos ʃiguienteʃ=
  15. Cabete eſte sombrero = Sis pquapquaz esua mzysquyz
    yc ami, y responde: [a]esugue, L, [a]esugue izysquyz yc a[-]
    mi, y el negatiuo [a]esunza=
  16. Cabe˰rte ˰a eſte Sombrero = Sis pquapquaz [a]esunua, mzys[-]
    quy
    z yc ami
    : y responde, [a]esunga: ʃí cabra, L, [a]esunga
izysquyz=



  1. izysquyz yc ami y La respueſta negatiua es: [a]es[-]
    u
    nzinga
    : no cabra =
  2. Cabete eſta Camíseta o camìʃa o ʃay o otra beſtidura
    semejante = Sis chinz [a]es[u]ua yc mza, L, [a]esua ma[-]
    han apqua, y responde al modo ʠ ʃe dijo arríba
  3. Cabente eſtos calzoneʃ = Sis calsonyz [a]esua mahac
    mza =
  4. Cabente eſtas calçaʃ Sis CalçaZ esua mgocaz
    atys ami =
  5. Cabente eſtos çapatos = Sis ÇapatoZ [a]esua mqui[-]
    hicha
    c ami
    =
  6. Caber El licor en la uaʃíja = [a]esunga tinaja,c amis
    achahane, a eſte modo ʃe diçe. el negatiuo sera eſte:
    azon ucaz yc amiz achuenzinga; no cabra en ella
    y jeneralmente quando ʃe a de deʃír El negatiuo
    se a de deʃír Con eſte verbo = achuenza: Como: yc a[-]
    miz achuenzinga no cabra. yc izaz achuenza,
    no me cabe hablando de la ueſtídura y así de los de[-]
    mas verbos particulareʃ, El verbo particular
    que en aquella materia ʃignifica 'caber', es el verbo
    que en aquella materia ʃígnifica 'entrar' 'ponerʃe
    la coʃa en lugar' =
  7. Cabelle parte de la coʃa = chahas abquysqua. pret.o
    abquyquy, y asi ʃuelen deʃír: etaquyn chahas abquy[-]
    za[1] , nada me Cupo no goçe de coʃa =
  8. Cabizbajo eſtar = Zubaz hichas apquans isucune
  9. Cabo fin de alguna coʃa = yn bgyusa =
  10. Cabo de uela = gaty moque, Con eſte mismo nonbre
llaman
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 30v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido abquyquyza.

31
  1. llaman al tizon porque moque, sígnifica El
    rresiduo de lo que ha Comido el fuego, animal, o, hombre
    Cabo de una coʃa larga Como palo = azysquy, y el o[-]
    tro cabo: aiohoza, diçeʃe tambien, [a]obta, y el otro
  2. Cabo, atamuy =
  3. Cabo rramal = muyhyca =
  4. Cabo del mundo = quycagua azon uca yn bgyusa =
  5. Cabuya = chihize =
  6. Cabuya de paja = pquane
  7. Caça de montería = cugo =
  8. Caçar deſta manera = zecugosqua, verbo neutro =
  9. Caça, que ʃe haçe Con rred = quynygo =
  10. Caçar deſta manera = zquyngasqua[1] , neutro, El acti[-]
    vo es, zquynsuca; Ymperatiuo; quynu, partiçípíoʃ:
    chaquynsuca chaquynua, chaquynnynga =
  11. Caça que ʃe haçe Con lazo = chihizego =
  12. Caçar deſta manera = ichihizegosqua, neutro.
  13. Caça Con zerbatana = funtago.
  14. Caçar aʃí = Zfuntagosqua =
  15. Caça Con trampa = catago.
  16. Caçar assi = Zcatagosqua.
  17. Caça de Curies = chihibago =
  18. Caçar aʃi = chihiba bzasqua =
  19. Caçar. matar de êcho Como quando preguntamos de
    un hombre o de un perro ʃi caʃa o no caça eſto es ʃi de
    echo mata o no mata = Zefuinsuca =
  20. Caçador aʃi eſto es que de echo mata = afuin mague
  21. Caçuela o tieſto en que tueſtan el maíz = magazy =
Cacique
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 31r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido Zquyngosqua.


  1. Caçique = psihipqua.
  2. Caçicar, haçerʃe Caʃíque = Zpsihipquansuca msi[-]
    hipqua
    nsuca

  3. Cada uno = achyc, achyc,
  4. Cada uno de por ʃí = achyc, achyc,
  5. Cada hombre = muysca ata muysca ata, L, muys[-]
    quy
    s muysquisa
    =
  6. Cada uno tiene ʃu angel = muysca ata muysca ata
    angeln uca fuyzy gue =
  7. Cada uno tiene ʃu madre = muysca ata muysca ata
    aguaian uca fuyzy gue =
  8. Cada uno tiene su manta = muysca ata muysca ata
    aboin uca fuyzy gue =
  9. Cada uno se quiere ír = ʃienga cuhuc aguecua fuy[-]
    zy
    gue
    =
  10. Cada uno de los dos = bozen uca =
  11. Cada uno de los treʃ = mi[c]n uca =
  12. Cada uno de los tres me pide una manta = mi[c]n uc=
    boi ata ohahac[1] zisca fuẏzy gue =
  13. Cada uno de los quatro Conto su Cuento: = muyhycan uc
    quyca ata, uza fuyze gue=
  14. Cada uno de los çínco = hyzy[c]n uca, de los seis = tas[-]
    n uca, de los çiete, cuhupquan uca, de los ocho, suhuza[-]
    n uca, de los nuebe, acn uca - de los diez, ubchihican u[-]
    ca
    , de los onze, quihicha atyn uca. de los doʃe, quihi[-]
    cha
    bozen uca
    , y aʃi ua ʃubiendo =
  15. Cada uno de los veinte = gueten uca =
  16. Cada uno tiene ʃu angel que le enseńa = muysca ata muysca
ata angel
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 31v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido chahac.

32
  1. ata [a]angeln uca, hoc nohosca fuyze gue=
  2. Cada uno de noʃotros = chie muysca ata muysca
    ata =
  3. Cada uno tiene su angel que le díʃe lo que a de haçer =
    muysquys muysquys chiangeln uca, ipquauie chi[-]
    quinga guisca fuyze gue =
  4. Cada yndío tiene tres labranzas = muysca ata muys[-]
    ca
    ata ata mica fuyze gue
    -
  5. Cada ueinte soldados tienen ʃu capitan = ʃordado
    gueta gueta acapitann uca fuyze gue =
  6. Cada uno pide tres peʃoʃ = muysca ata muysca ata,
    tres peʃoʃ fuyze gue abzisqua =
  7. Cada uno Come en plato de por ʃí = muysca ata muysca
    ata prato ata fuyze gue aquychyquysuca =
  8. Cada uno Come en su plato propio = muysca ata
    muysca ata apraton uca fuyze gue aquychyquy[-]
    suca =
  9. Cada uno píde ʃu manta = muysca ata, muysca ata,
    aboin uca zisca fuyze gue =
  10. Cada dos Comen en un plato = muysca boz bozaz
    prato ata fuyze gue aquychyquysuca =
  11. Cada uno çiembra en su propia labranza = muys[-]
    ca
    ata muysca ata atan uca fuyze gue abxis[-]
    qua
    =
  12. Cada dia = suas puyn uca, L, sua puyn uca-
  13. Cada dia quantas veseʃ pecaſte = ʃu[a] ataz su[a] ataz
    yca ficaca fuyzua pecar m[m]quy =
  14. Cada día quantos paneʃ le dìste -ʃu[a] ata su[a] ataz
funfica,
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 32r.jpg



  1. fun fica fuyzua hoc um[m]ny
  2. Cada noche - zina puyn uca, L, zinac puyn uca, eſto
    es a prima noche -
  3. Cada noche, absolutamente = za puyn uca, L, zac
    puyn uca =
  4. Cada noche, quantas ueʃeʃ pecaste = Za ata za ataz
    yca ficaca fuyzua pecar m[m]quy =
  5. Cada mańana, esto es en amaneçiendo = suas aga
    puyn uca, L, asuasan puyn uca -
  6. Cada mańana = aic puyn uca. cada
  7. Cada tarde = suameca puyn uca =
  8. Cada año = zocam puyn uca =
  9. Cada terçer dia = mozuz[1] .
  10. Cada quatro dias = muyhyc uc, cada çinco, hyz[-]
    c
    uc
    = tas uc = cuhupqu oc = suhuz oz[2] = acuc = ubc[-]
    chihic
    oc
    = quicha at uc, y deſta manera ʃe diʃen
    los demas dias puedese tanbíen desir Repitiendo doʃ
    uezeʃ el uocablo Como cada terʃer día, moz uc moz uc-
    puedeʃe tanbien poner el nombre del dia diçiendo aʃí
    sua boz uc sua boz uc =
  11. Cada meʃ = chie[a]t uc = chie boz uc = chie mic uc = chie
    muyhyc oc = chic[3] hy[z]c uc y aʃí de los demas Como ʃe di[-]
    jo arriba de los dias =
  12. Cada dos ańos = Zocam boz uc y asi de los demaʃ
  13. Como se díjo de los meʃeʃ=
  14. Cada hora = chue [a]t uc chue [a]t uc = chue boz uc chue
    boz uc, y aʃí de los demaʃ =
  15. Cada dos noches = Za boz uc =
Cada doʃ
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 32v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido mozuc. En el ms. 2922: Cada 3.o día mozuc.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido oc.
  3. Creemos que lo correcto debió haber sido chie.

33
  1. Cada dos quaresmas = quaresma boz uc, y así de
    los demas =
  2. Cada uez que me ue me pide lo que le deuo = cha mis[-]
    ty
    puyn uca ichubia chahac abzisqua
    =
  3. Cada uez que le uiere le e de pedir algo = Zemisty-
    puyn uca ipquauiez yc bzinga =
  4. Cada uez que la deʃeaʃ pecas mortalmente = a[y]bas
    m[m]zyquy puyn uca pecar cuhuma fuyze gue ma[-]
    quisca =
  5. Cada uez que ibas quantas ueʃeʃ pecabas = mna ata mna
    ataz yca ficaca fuyzua pecar m[m]quysqua =
  6. Cada día quantas uezeʃ = ʃua ata sua [a]taz yca ficacua
  7. Cada noche quantas uezeʃ = za ata za ataz yca fica[-]
    cua =
  8. Cadera o quadril = muyhyzua =
  9. Caducar = ZpquyquyZ amuynsuca =
  10. Caerʃe una cosa de ʃu eſtado = Zebenansuca =
  11. Caer en el Lodo = usuac izasqua, L, usuac Zebenansuca
  12. Caer en el agua = siec izasqua, L, sie gac izasqua
  13. Caer despaldas = hyc zansuca ybcac Zansuca
  14. Caer en la tierra = hichas izasqua
  15. Caer en el hoyo = ichyquyc izasqua
  16. Caer sobre otro = agyc Zbenansuca, L, agyc izasq-ua
  17. Caer de lo alto = guan zmasqua
  18. Caer de lo alto en tierra = guan Zmaques hichas
    iza =
  19. Caer de cabeza = izysc o guan zemasqua, L,
    izyt o guan Zmasqua, L, izyt o zemisqua, L,
izyto =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 33r.jpg



izyt o inysqua,
  1. Caer de pieʃ = Zquihicha bohoze guan zmasqua
  2. Caer de lado = quychyquy guan zemasqua
  3. Caer del caballo = hycabai gyn guan zmasqua, El
    lugar de adonde ʃe cae ʃe diçe Con aʠlla poſtposiçion
    gyna, Como caer de la pared de la torre &.a tapie-
    gyn guan zemasqua - tore, gyn guan zemasqua
  4. Caerseme de la mano = Zytan guan amasqua
  5. Caer bocabajo = ʃaca fihista Cha mnys guan =
    zemasqua =
  6. Caer en el pozo, en el hoio, en la barranca &.a
    poçoc guan zemasqua, L, ichyquyc guan zemas[-]
    qua
    [l.] catac guan zemasqua &.a
  7. Caer de mui alto = chicanie guan zemasqua, gynie
    guan zmasqua [l.] zyta =
  8. Caer de aculla mui alto = anie gyn guan zmasqua
    an chican guan Zemasqua =
  9. Caer ʃobre un hombre, ʃobre una píedra, ʃobre El que
    paʃaba &.a guan Zemaques muysc gyc izasqua[l.]
    guan zmaques hyc gyc izasqua [l.] guan zmaques
    ies sien gue gyc zmasqua &.a
  10. Caer ʃobre la tabla = guan zmaques table gyc izas[-]
    qua
    =
  11. Caer ʃobre la labranza = ta fihistac guan zmas[-]
    qua
    =
  12. Caer ʃobre El agua = guan zmaques sie gac izas[-]
    qua
    =
  13. Caer ʃobre El monte = guan zmaques gua gyc izas[-]
qua =       Caer

Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 33v.jpg


34
  1. Caer ʃobre un monton de tierra = guan zma[-]
    que
    s fusque achunoc pquau gyc izasqua[1]

  2. Caer ʃobre una grande píedra = guan zmaques
    hyca cuhum gyc izasqua =
  3. Caer El rayo = pquahazaz guan amasqua
  4. Caer El rayo En la ʃabana = pquahazaz guan
    amaques muyquy hichas aza
  5. Caer en un arbol = guan amaquy quye ate gyc a[-]
    zasqua =
  6. Caer ʃobre la punta del palo = guan zmaques
    quye chicac izasqua =
  7. Caer El agua en la labranza = siuz tac atansu˰ca
  8. Caerme El agua que llouio ençima = siuz chahas=
    abquysqua, preterito: abquy =
  9. Caer graniço = hichu aguaz atansuca =
  10. Caerme el graniço ençima = hichu aguaz chahas
    abquysqua =
  11. Caer el graniço en la labranza = hichu aguaz =
    tac atansuca =
  12. Caer rroçío = xuaz[2] amasqua =
  13. Caer elada = hichuZ atansuca, L, hichuz hic=
    cha
    n amnysqua
    , preterito: amnyquy =
  14. Caer en lo que dudaba = ie Zhuichyc aZysqua,
    L, ie zpquyquy fihistac azasqua =
  15. Cal = supqui =
  16. Cal azul = anua =
  17. Calabaça = Zihiba
  18. Calar El açeite = achīcha ai amisqua,
calar
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 34r.jpg
  1. Tr: Caer sobre los montones de polvo/tierra que estaban (allí).
  2. Es altamente probable que el morfema completo sea xuaz y no xua-z.


  1. Calar paʃando de eʃotra parte = achicha ai amis[-]
    ubin uac aiansuca
  2. Calar entraparʃe = achicha bgyisuca, Como âs˰e entra[-]
    pado en la manta = foi chicha bgyi, L, foi chi-
    cha
    bquyquy
    =
  3. Calauera = Zysquy =
  4. Carcaǹal = quichypquaquyn =
  5. Calçarʃe los çapatos, o, alpargateʃ = Zquihichac
    Zpquysqua, y si es uno el çapato: Zquihichac bzasq-ua
  6. Calçarʃe las çalzas = Zgocac bzasqua =
  7. Calentar algo = chituc bgasqua =
  8. Calentarse algo = chituc zgasqua =
  9. Calentura Con frío que se trae de tierra Caliente
    chigu =
  10. Calentura ʃemejante darme = chigu chahan
    amnysqua =
  11. Calentura ordinaria tener = Calentura chahac a[-]
    sucune =
  12. Caliente Coʃa = chitupqua =
  13. Caliente mucho = chitupquin =
  14. Caliente eſtar = chituc zguene [l.] chituc isucune,
    L, chachitugue =
  15. Callar = Zinsucaza [l.] zcubunsucaza =
  16. Callando eſtar = hycazac izone [l.] zcubunzac izone
  17. Calla tu = hycazinga: ymperatiuo yrregular
    hycazinga, callad Vosotros =
  18. Calle = ize =
  19. Callo haçerʃe = aunsuca, L, apohopansuca, Como:
Zytazaune,
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 34v.jpg


35
  1. Zytaz aune [l.] Zytaz apohopane, háçeme hecho
    Callo en la mano =
  2. Callo de la mano = yty une -
  3. Callo de la mano de la yndía = hyc guaia -
  4. Calma de ayre auer = fibaz amisquaza [l.] fiba ma[-]
    gueza =
  5. Calor haçer = amon mague =
  6. Calor tener = Zemonsuca
  7. Calua = Zytapquana =
  8. Calueçer = izytapquanansuca, L, izytapquana[-]
    c agasqua =
  9. Cama = quypqua =
  10. Camara, apoʃento, = quypqua.
  11. Camara hacer = Zgyzysuca neutro preterito:
    Zgyzy: ymperatiuo agyzu: partiçípíos cha[-]
    gyzysuca chagyzua. chagyzynynga,
  12. Camaraʃ = iiu =
  13. Camaras tener = ichich aiansuca. Ziez aiusuca
    iiu chahan asucune
  14. Camaras de ʃangre = hyba = tenerlaʃ = hybaz ichicha
    asyquy [l.] hybaz ichich anyquy. hybaz chahan asucun.e
  15. Camellon = ʃuna gue, diçeʃe. suna ata. suna boza,
    suna mica. un camellon[,] dos[,] treʃ &.a
  16. Camellon que ʃe parte en dos = sinca =
  17. Caminar = ies inasquâ: y çi eʃ uiniendo: ies isyquy
  18. Camino = ie = Camìno rreal = ie cuhuma = Camino
    largo = ie cuhuma, Corto = ie ingue zunga = ancho =
    ie cuhuma. Camino de arriba = gyc zona ie =
Camíno =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 35r.jpg



  1. Camino de abajo = tes zona ie, L, tec zona ie
  2. Camino bueno = ie cho = camino malo. ie machuenza
  3. Camino cueſtarriba = Zos Zona ie, L, Zos saia ie
  4. Camino cueſtabajo = guas Zona ie, L, guas pqua[-]
    oa ie =
  5. Camino lleno de Cueſtas = Zos Zona guas Zona ie L,
    Zos pquaoa. guas pquaoa ie =
  6. Camīno pedregosso = ie hyca tyhua fuyza =
  7. Camino que ua al pueblo = puebloc saia ie, L, pue[-]
    blo
    c zona ie
    =
  8. Camino que paʃa por medio del pueblo = pueblo
    chinc zona [ie], L, ganyc zona [ie] =
  9. Camino que paʃa por junto a[1] Hontibon = yntyba
    chinc zona ie =
  10. Camino que paʃa por junto al pueblo = pueblo
    quyhys zona ie =
  11. Camìno que paʃa por junto al rrío = sie quyhys
    zona ie =
  12. Camino que cruza = iec an[a]uca. ai bcaca ie, inc,
    zona ie. intac zona ie =
  13. Camino de la mano derecha = chipquaca chon =
    zona ie, L, chipquaca cho hus zona ie =
  14. Camino de la mano ízquierda = chipquaca zuin
    zona ie, L, chipquaca zui hus zona ie =
  15. Camìno que ba por la falda del monte = gua quhis[2]
    zona ie =
  16. Camimeʃeta de yndío = chine =
  17. Campeʃina coʃa = muyquys aguequa =
    Campo =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 35v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "en medio de" en lugar de "por junto a".
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido quyhys.

36
  1. Campo = muyquy =
  2. Campo rraʃo = muyc uc pquao
  3. Cana = huihichua
  4. Cana perʃona = huihichuaquyn. huihichua gui
  5. Canaſta = tobia =
  6. Candela[,] fuego = gata =
  7. Candela[,] vela = gata =
  8. Cangrejo = fupqua =
  9. Cano haserse = zhuichuansuca =
  10. Canʃarʃe = aquynzac agasqua, absoluto, L, aquyn[-]
    zac zgasqua =
  11. Canʃar a otro = aquynzac bgasqua. aquynzac cha[a]
    bga. Canʃome =
  12. Canʃarʃe de caminar = Zcahamynsuca
  13. Cansado eſtar de trabajar = choc ytac aquyn[-]
    zac zegasqua =
  14. Cantar = btysqua, neutro, ymperatíuo: abtyu
    partiçípìo: chabtysca: chabty[e][1] =
  15. Cantar actiuo = ty zegusqua =
  16. Canto = ty =
  17. Cantar laʃ aueʃ = ainsuca =
  18. Canto de pìedra o de tabla = uba, L, cuba: y de la
    ropa, uba, L, coca =
  19. Cańa ordinaria de la tierra = chusquy =
  20. Cańa dentejar caʃaʃ = sone =
  21. Caña guadua = gua =
  22. Cańa dulce = su amne =
  23. Cańa de maís hecha = amne =
cańa de
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 36r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido chabtye.


  1. Cańa de maìs uerde = amne chuhuchua,
  2. Cańa de mais ʃeca = amtaquyn =
  3. Cańon pluma = su gaía[1] =
  4. Cańuto = chuba =
  5. Capitania = Zibyn =
  6. Capítan = Zibyn tyba =
  7. Capìtanìa menor = uta =
  8. Capitan menor = uta, L, tybar gue =
  9. Cara = uba =
  10. Cara hoyoʃa = uba toza =
  11. Cara a Cara = ubasa =
  12. Cara Coʃa = acucague, L, acuca yn puyca =
  13. Caracol = biza =
  14. Caracol grande = nymsuque =
  15. Carbon = gazpqua =
  16. Carcajadas de rriʃa = Zgyuaz guate bzasqua, L,
    zgyuaz guate bsuasqua, L, zgyuaz gyc bzas[-]
    qua
    , L, zgyuaz gyc bsuasqua =
  17. Carcoma = bompqua, L, toza: carcomerçe = abom[-]
    pqua
    nsuca. atozansuca
    =
  18. Cardar = bchahasuca, ymperatiuo: chahao, par[-]
    tiçípíos: chachahasuca, chachahaoa, chacha[-]
    ha
    nynga
    =
  19. Careçer = agueza =
  20. Careçer de ojos = zupqua magueza, no tener man[-]
    ta, zefoi magueza =
  21. Careʃco de comida = zquychyquy magueza =
  22. Carga = bhu:
Carga
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 36v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "sugaca" en lugar de "su gaía".

37
  1. Carga hazer = bhuz bquysqua =
  2. Cargarʃe aʃí[1] de qualquiera manera = bhusqua
    actiuo preterito, bhu, ymperatiuo = hu[u], partìçípìoʃ
    chahuisca, chahuia chahuinga =
  3. Cargarʃe a ʃí o, a otro echandoʃe la carga en las eʃ[-]
    paldaʃ = zgahan bzasqua, agahan bzasqua
  4. Cargado eſtar aʃí = zegahan azone =
  5. Cargarʃe a ʃi o, a otro tomando en brazos = zhuis bzas[-]
    qua
    , ahuis bzasqua
    =
  6. Cargado eſtar aʃí = zhuis azone =
  7. Cargarʃe tomando a pechos la carga = zien bzasqua,
    mien m[m]zasqua aien abzasqua, L, itibian bzasqua.
    mtibian m[m]zasqua, atibian abzasqua =
  8. Cargado eſtar aʃí = zien azone, itibian azone =
  9. Cargar al hombro = zhuen bzasqua, L, zpquaque[-]
    ua
    n bzasqua
    =
  10. Cargado eſtar aʃi = zhuen azone =
  11. Cargar El cavallo = abhuz bquysqua =
  12. Cargado eſtar aʃí = agyn azone
  13. Cargarle echarle la carga ençima = agyn bzas[-]
    qua
    =
  14. Cargarʃe, neutro = bhugosqua =
  15. Cargado eſtar = bhugue gue. m[m]hugue gue=
    abhugue gue =
  16. Cargado ír = bhuguec ina. m[m]huguec mna abu[-]
    hu
    guec ana
    , L, bhugos ina. m[m]hugos mna=
    abhugos ana =
  17. Cargado paʃar = bhuguec ai zemi =
Carne
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 37r.jpg
  1. Puede interpretarse también como 'a sí'.


  1. Carne = chihica =
  2. Carne eſto es pulpa = chimy =
  3. Carne umana = muysc chimy =
  4. Carne umana Comer = muyscac zbcasqua =
  5. Carrillo de la cara = ychua =
  6. Carrilludo = sanzagui =
  7. Carrizo = sune =
  8. Carrízo la mata = sune guane =
  9. Carrízo baladi = chicha quyne, La mata = chicha.
  10. Caʃa = gue
  11. Caʃado = aguigue
  12. Caʃada = asahaoague =
  13. Caʃarʃe el varon = zeguigosqua =
  14. Caʃarʃe la muger = isahaoagosqua =
  15. Caʃarʃe Con el = isahaoac bgasqua =
  16. Caʃarʃe Con ella = zeguic bgasqua =
  17. Caʃar a otro = agui zbquysqua =
  18. Caʃar a la muger = asahaoa zbquysqua =
  19. Cascara = huca =
  20. Cascajo = hyca coquyn =
  21. Casco de la Cabeza = zysquy =
  22. Casco tieſto = bugun =
  23. Cassi no ai palabra determinada diʃese por uaríoʃ
    modos Como se uera por los Exemplos siguienteʃ
  24. Cassi llega = apuyngue: uasgue, apquanga, L, apquan[-]
    ga
    z apuyngue uasgue
    =
  25. Caʃi ʃon dos libraʃ = libra, boza apquangaz azun[-]
    gue
    uasgue
    , L, azyhyngue uasgue =
casí ʃon
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 37v.jpg


38
  1. Caʃi ʃon ueínte = gueta apquangaz azungue uas[-]
    gue =
  2. Caʃi es una hora = chue [a]ta apquangaz apuyn[n]gac =
    uasgue =
  3. Caʃi una hora eſtube[1] aca = chue [a]ta muys sinaca asu[-]
    cun
    s ana
    , L, chue [a]taz apquazac ana =
  4. Casi eſta llena = ies azangaz apuyngue uasgue =
  5. Casi son dos ańos = zocam boza apquangaz apuyngue
    uasgue =
  6. Caʃi me ahogara = puyngue, uas siec bgy, L, puyngue
    uasgue siec bgy, L, puengue siec bgy, L, puequy siec
    bgy =
  7. Caſtrar = ane iom bgusqua, preterito: bguque =
  8. Caſtrado = ane iom agucucua
  9. Caspa de la caueza
  10. Cautibar = zbaiac bgasqua =
  11. Cautiuo = baia =
  12. Catorçe = quihicha muyhica =
  13. Catorçeno = quihicha a[m]muyhyco
  14. Catorçeno en lugar = quihicha a[m]muyhycun zona
  15. Cabar = bquyhyusuca, ymperatiuo, quyhyu. partiçi[-]
    píoʃ. chaquyhyusuca: chaquyhyua: chaquyhyuny[-]
    nga
    =
  16. Cabado eſtar = aquyhyune =
  17. Cabada coʃa = aquyhyu[u]ca=
  18. Cabar en tierra por labrar = bgyisuca, L, hichaz bquy[-]
    hyu
    suca
    ,
  19. Cabado eſtar assí = agyine =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 38r.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió ser "eſtubo" en lugar de "eſtube".


  1. Cabar hondo = [a]etaz bquyhyusuca =
  2. Cabar al píe del arbol = quyc[1] quihichan bquyhyusuca
  3. Clara coʃa = muyian pquaoa =
  4. Clara coʃa rresplandeçiente = chinanuca =
  5. Clara de guebo = guebi upqua siû =
  6. Clabar: hincar = yc bgyisuca =
  7. Clabarlo hincarlo en la tabla en la pared &.a ta[-]
    bla
    c bgyisuca tapiac bgyisuca
    =
  8. Clabaronlo hincaronlo en la pared = tapiac angyi
  9. Clabaronlo hincaronlo = yc angyi =
  10. Clabado eſtar hincado eſtar = yc agyine, en la ta[-]
    bla = tablac agyine =
  11. Clabada coʃa hincada cosa = yc agyicua =
  12. Clabado hincado en la pared = tapiac agyicua
  13. Clabalo eſto es hincalo = yc gyiu, asi se a de deçir
    y no: ys gyiu, que, quiere deçir 'dale golpeʃ' La qual
    palabra diçen para que le de golpes al clauo Con el
    martillo o piedra para que entre =
  14. Clabar eſto es enclauar en la pared[,] en la tabla &.a ta[-]
    pia
    fihistan yc bgyisuca
    [,] tabla fihistan yc bgyisuca,
    cruz fihistan yc bgyisuca, Como enclauome en
    la pared = tapia fihistan yc cha[a]bgyi =
  15. Clauado[,] eſto es[,] enclauado eſtar en la tabla = tabla
    fihistan yc zgyine =
  16. Clauaronme[,] eſto es[,] enclauaronme en la Cruz = cruz
    fihistan yc cha[an]gyi[2] =
  17. Clauado eſtoi en la Cruz = fihistan yc zgyine
  18. Clauado[,] eʃto es[,] enclauado = yc agyicua =
Clavado
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 38v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido Quye.
  2. Creemos que lo correcto debió haber sido changyi.

39
  1. Clauado en la cruz = cruz fihistan yc agyicua
  2. Cobarde = absies mague =
  3. Cobijarçe = la capa o manta = foi hus izasqua =
  4. Cobìjarçe perʃona honrrada = hos itysqua
  5. Cobijar a otro deſta manera = hos bzasqua =
  6. Cobíjado eſtar aʃí = hos izone =
  7. Cobijarse con la manta El que eſta acoſtado = foi chahas
    bzihisqua, preterito, bzihique = L, foi zgyi btasqua =
  8. Cobijar a otro assí = foi ys bzihisqua, L, foi agyi btas[-]
    qua
    =
  9. Cobijado eſtar assi, = foi chahas azihiquine, partiçipio
    azihiuca =
  10. Cobijar alguna coʃa Cubrirla taparla Con algo por
    que no le de el poluo &.a foi ys bzihysqua, El Vbo pa.do
  11. Cobijada eſtar aʃì = foiz ys azihiquene, quiere de[-]
    çir 'Cobijada eſta Con la manta' =
  12. Cobijarʃe la cabeza Con el Cabo de la manta = foi co[-]
    ca
    z izys bquysqua
    =
  13. Cobijado eſtar deſta manera = foi cocaz izys apquane
  14. Cobrar = ichubugosqua =
  15. Cobre, metal, bahazca, L, pquyhyza bahazca
  16. Coçeʃ tirar = bzahanasuca =
  17. Codiçíar = a[y]bas izysqua =
  18. Codiçiame = zybas azysqua, codiçiote, mybas izysqua
  19. Codo = chispqua =
  20. Cojer coʃas menudas una aqui y otra alli = zem[f]isqua
    preterito: ze[f]i, ymperatiuo: fiu, partiçipíos, cha[-]
    fisca chafie chafinga =
Cojer agua
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 39r.jpg



  1. Cojer agua = ʃiez bgazysuca, ymperatíuo, ga[-]
    z
    u
    . partiçipìoʃ, chagazysuca chagazua chagaz[-]
    y
    nynga
    =
  2. Cojer turmas y todo jenero de rraízeʃ = ze[p]pquasqua,
    ymperatiuo. pquo, partíçipíoʃ: chapquesca cha[-]
    pquaia chapquenga =
  3. Corje hojas = zbiasqua, ymperatiuo: i[a]o, partiçi[-]
    pios, chaiasca, chaiaia chaianga =
  4. Cojer floreʃ = zbiasqua, y ʃi cojen una a una = zm[f]is[-]
    qua
    =
  5. Cojer maiz = abaz []bchusqua. preterito, []bchuque
  6. Cojer fruta del arbol = bcahachysuca, ymperatiuo:
    cahachu. partiçípíos, chaiahachysuca[1] . chacaha[-]
    ch
    ua, chacahachynynga
    =
  7. Cojer leńa menuda de por aí = bchichysuca, ym[-]
    peratiuo. chichu = partiçipíoʃ, chachichysuca,
    chachichua chachichynynga =
  8. Coje eſto es âsír = cam bquysqua, preterito: cam
    bquyquy: yten cam bzasqua, yten. yc bquyquy
  9. Cojer[,] dar sobre El = abos izasqua, L, abos bzasqua
  10. Cogollo = one =
  11. Cogote = Zoipquyta =
  12. Cohechar = intan aquhin bgusqua, ymperativo:
    g[u]u. partiçipios: chaguisca, ˰chague, chagunga, =
  13. Cohechome: zintan zquihin abgu =
  14. Cohechos lleuar = zintan zquihin anguz bgusqua,
    tomo los cohechos =
  15. Cola de animal = suhuca =
Cola menear =
Manuscrito 158 BNC Vocabulario - fol 39v.jpg
  1. Creemos que lo correcto debió haber sido chacahachysuca.