De Muysc cubun - Lengua Muisca

Plantilla:MUYSKA1


I. posp. En, sobre. (Denota quietud.) 

Nà, que denota quietud, y significa lo mismo que en, como ſi dixeſemos, en la plaça, diremos, plaçanâ. (Dueñas G., Gómez D. & Melo L, 2011.) - 4v Gra. Lu. fol. fol 4v

En, preposiçion. Na; como, Dios está en el çielo, Dios cielo nasucune. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - 70v Ms. 158. Voc. fol. fol 70v

Ver también "En": -na, fihista, uaca


II. posp. En, al interior de. 

En casa. Uena [o] uetana.
En mi casa. Zuena [o] zuetana.
En el buhío del uarón. Chas untana.
En la cosina. Fuechy umtana. [sic] (Giraldo & Gómez, 2011) - 70r Ms. 2924. fol. fol 70r

Ver también "Dentro": -na, cuspqua, histe(2), huia, ta


III. posp. Denota tránsito por un lugar determinado (Aunque más usado es -sa). 

Tambien tiene eſta letra, n. añadida deſpues de la poſtrera letra del termino del tal ablatiuo; y entonces tiene eſte romance por, como ſi dixeſſemos[:]Por la plaça paſsò. Diremos, plaçan ami. Y lo miſmo es de la letra S. y de ambas maneras ſe denota mouimiento del lugar, como Plaças ami. Y eſte poſtrero modo de hablar es mas elegante. (Dueñas G., Gómez D. & Melo L, 2011.) - 4v Gra. Lu. fol. fol 4v

Ver también "Por": -na, -sa, cha-, chica(2), chichy, fihista, inta, quihique(2), yba


IV. posp. De, desde. Indica un punto de origen en el espacio. 

De tal lugar, díçese con la posposiçión na y el nombre del lugar; como, salió de Tunja, Chunsan uaca iane; salió de Santa Fé, Quihichan uacaiane; díçese tanbién con la posposiçión nxie con tal que no sea lugar donde estamos. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - 51r Ms. 158. Voc. fol. fol 51r

Ver también "Desde": -na, sie, yna


V. posp. Al soslayo, al través (Cuando se pospone a un adverbio de movimiento. Por ejemplo: hucha). 

Arriba, esto es, haçi[a] arriba, al soslayo, no derecho. Hucha; como, fue haçi[a] arriba huchana, no derecho sino al soslayo. [sic] (Gómez & Torres, 2013) - 19v Ms. 158. Voc. fol. fol 19v


I. suf. Forma adverbios de tiempo y significa "antes del presente". Si no se especifica el tiempo se entiende que son días. 

Antaño. Zocamana; antantaño, zocambona; zocamina, aora tres años; zocamuyhycana, aora quatro;... [sic] (Gómez & Torres, 2013) - 15v Ms. 158. Voc. fol. fol 15v

..muyhycana; aora quatro días, hyzquyna; 5, tana; 6 cuhuna; 7 suhuzana; 8, ana; 9, ubchihina; 10, quihichaatena; 11, quihichabona; 12, quihichamina; [sic] (Gómez & Torres, 2013) - 16r Ms. 158. Voc. fol. fol 16r

Ver también "Ayer": -na(2), acna, atna, cuhuna, guetena, hyzquyna, mina, mon, muyhyca(2), muyhycana, suhuzana, taana, ubchihina

Probables cognados chibchas:
U'wa central: -ra - Ahora. ( )

Comentarios: Se pospone a los numerales eliminando casi siempre la última sílaba. No sabemos qué diferenciaba ana (hace un) y ana (hace nueve): - ata -> ana - boza -> bona,
- mica -> mina,
- muyhyca -> muyhycana,
- hyzca -> hyzquyna,
- ta -> tana,
- cuhuca -> cuhuna,
- suhuza -> suhuzana,
- aca -> ana,
- ubchihica -> ubchihina.
- quihicha ata -> quihicha atena
- quihicha boza -> quihicha bona
(...)
- gueta -> guetena


I. c. Puesto después de los sustantivos indica ponderación ó énfasis. 

El artículo español el, los, las, la, quando denota espeçificaçion y distinçión, se a de poner en la lengua mosca al fin del nombre esta letra n; [sic] (González, 1987) - 2r Ms. 158. Mod. fol. fol 2r

...mi padre ya es muerto, mi madre aún bibe, zepaban ia angy, zuaian acazone. [sic] (González, 1987) - 2r Ms. 158. Mod. fol. fol 2r

Probables cognados chibchas:
U'wa central: -an - Denota énfasis ( Headland, 1997 )


I. sínc. Mientras. 
Ver nuca.


II. sínc. Dubitativo. 
Ver -xin.